امروزه تحصیل علم و دانش برای برخی از جوانان، به وسیله‌ای برای پُز دادن تبدیل شده است، تحصیل در رشته‌هایی که ممکن است هیچ گونه سودی برای او و حتی جامعه نداشته باشد؛ به این دلیل که او در حد و اندازه آن نبوده و یا اینکه توانایی انجام کارهای مرتبط با آن را نداشته، اما برای اینکه به دیگران ثابت کند، دانشگاه رفته، سختی چندین سال تحصیل را برای خود و خانوده‌اش فراهم کرده است.
یک جوان مسلمان علاوه بر تحصیل در رشته‌هایی که نیازهای جامعه و خود او را برطرف می‌کند، باید به دنبال دانشی باشد که آخرت او را نیز آباد کرده و سعادت واقعی را برای او به ارمغان بیاورد. اما براستی کدام دانش است که سعادت یک جوان مسلمان در آخرت را تأمین می‌کند؟
امام محمد باقر (علیه السلام) در ضمن روایتی این دانش را معرفی و تحصیل آن را به عنوان وظیفه هر جوان مسلمانی بیان می‌فرماید. «لَوْ أُتیتُ بِشابٍّ مِنْ شَبابِ الشّیعَهِ لا یَتَفَقَّهُ فِی الدّینِ، لَأَوجَعْتُهُ [۱] اگر جوانی از جوانان شیعه را نزد من بیاورند که به مسائل دین ـ و زندگی ـ آشنا نباشد، او را تنبیه و تأدیب خواهم کرد (تا به دنبال تحصیل مسائل دین برود)»
«تفقه در دین» چیست که امام محمد باقر (علیه السلام) تحصیل آن را وظیفه هر جوان مسلمانی می‌داند و اگر کسی آن را نداشته باشد حضرت او را تنبیه و تأدیب خواهد کرد؟
حضرت علی (علیه السلام) افرادی را که به دنبال تفقه در دین نیستند مانند ستمکاران دوران جاهلیت معرفی می‌کند و می‌فرماید: «و لا تکونوا کجفاة الجاهلیة، لا فی الدین یتفقهون و لا عن الله یعقلون [۲] و مانند ستمکاران زمان جاهلیت (پیش از مبعوث شدن پیغمبر اکرم) نباشید که (آنان) نه در دین و شریعت کنجکاوى مىکردند، و نه برای شناختن خدا عقل خود را بکار مىبردند»
«تفقه» از «فقه» گرفته شده و «فقه عبارت است از فهم با دقت و بصیرت، و تفقه انتخاب مسیری است که انسان در آن با دقت و بصیرت بفهمد» [۳] راغب در مفردات می‌گوید: «الفقه هو التوصل الی علم غائب بعلم شاهد؛ فقه این است که از یک امر ظاهر و آشکار، به یک حقیقت مخفی و پنهان پی برده شود.» [۴] که شاید همان معنای بصیرت باشد که به آن اشاره شد، زیرا در روایتی از امام کاظم (علیه السلام) همین معنا آمده است «تفقهوا فى دین اللَّه فان الفقه مفتاح البصیرة [۵] در دین خدا دنبال فهم عمیق باشید، زیرا که فهم عمیقِ دین، کلید بصیرت است.»
خدای متعال نیز در قرآن به مسلمانان دستور می‌دهد تا در فهم دین، سطحی نگر نباشند، عمیق فکر کنند، تا به معنا و روح تعالیم دینی پی برند. «فَلَوْلَا نَفَرَ مِن کُلِّ فِرْ‌قَةٍ مِّنْهُمْ طَائِفَةٌ لِّیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِیُنذِرُ‌وا قَوْمَهُمْ إِذَا رَ‌جَعُوا إِلَیْهِمْ [توبه/۱۲۲] پس چرا از هر فرقه‌اى از آنان، دسته‌اى کوچ نمى‌کنند تا [دسته‌اى بمانند و] در دین آگاهى پیدا کنند و قوم خود را -وقتى به سوى آنان بازگشتند بیم دهند»
با توجه به اینکه تفقه در دین به صورت کلی بیان شده، تفقه تنها شامل فقه نیست بلکه همه آنچه را که به دین مربوط می‌شود در بر می‌گیرد. «مجموعه تعلیمات اسلام در یک دسته‌بندی به سه بخش اعتقادات، اخلاقیات و احکام عملی تقسیم می‌گردد:
۱. اعتقادات: که در واقع بیانگر نگاه اسلام به جهان، انسان، طبیعت و رابطه آن‌ها با خداوند است.
۲. اخلاق: خصلتهایی که هر مسلمان باید خود را به آن‌ها بیاراید و خویشتن را از اضداد آن‌ها دور نگه دارد.
۳. احکام: دستورهایی که به فعالیتهای خارجی و عینی انسان، اعم از معاش و معاد و امور فردی و اجتماعی وی مربوط است» [۶]
از این رو تفقه در دین که همان بصیرت و دقت در فهم دین است؛ شامل همه مراحل سه گانه فوق می‌شود، لذا با توجه به آیه ۱۲۲ سوره توبه و کلام نورانی امام محمدباقر (علیه السلام)، هر جوان مسلمان، علاوه بر آنکه باید بکوشد تا با فراگیری علوم مختلف نیازهای خود و جامعه اسلامی را بر طرف کند، می‌بایست بخشی از اوقات خود را به فراگیری دین اختصاص دهد که در واقع ضامن سعادت او در دنیا و آخرت خواهد بود. امام صادق (علیه السلام) در روایتی به نقل پیامبر اسلام (صلی الله علیه و اله) می‌فرماید: «اف بر مسلمانی که روز جمعه خویش را برای تفقه در دین خالی نکند.» [۷]
پی نوشت
۱. محاسن برقی، ج ۱، ص ۲۲۸
۲. نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه ۱۶۶
۳. مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۹، ص۱۳۵
۴. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ج۱، ص۶۴۲
۵. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۷۸، ص۳۲۱
۶. علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۲۶۷ و ج۱۰، ص۱۶۸و۲۹۳
۷. بحار الانوار، ج ۱، ص ۱۷۶، باب ۱، روایت
